NOLI ME TANGERE: ANG BUOD

Noli Me Tangere

Dr. Jose Rizal
"Ang nobelang walang kamatayan"

Patuloy na mananatili ang diwa at mesahe nito 

sa puso ng mga Pilipinong tunay na nagmamahal sa Inang Bayan.

Ang Pagsisiwalat ng Katotohanan

KABANATA 1: ISANG HANDAAN

Sa salu-salong inihanda ni Don Santiago ay may panggulong naganap na sinimulan ni Padre Damaso na labis sa pangungutya sa mga Filipino at galit-galit sa kanyang paglipat sa ibang parokya dahil sa mga di-totoong paratang daw tungkol sa kanyang di-makatarungang gawa bilang isa sa mga puno ng simbahan ng San Diego.

KABANATA 2: CRISOSTOMO IBARRA

Habang ang ilan ay nagsasaya sa handaan, may masamang hinala si Crisostomo Ibarra sa sinapit ng kanyang ama na si Don Rafael Crisostomo bago siya namatay nang ang kinikilala niyang kaibigan ng kanyang ama na si Padre Damaso, ay itinanggi ang kanilang pagkakaibigan ngunit nawala itong hinala nang ang Tenyente Guevarra ay nakipaghalubilo sa kanya at taos-pusong pumuri sa kanyang yumaong ama na isang mabuting tao.

KABANATA 3: SA HAPUNAN

Nabanggit ni Ibarra sa mga panauhan habang sila’y naghahapunan, na kahit siya’y doon sa Europa nag-aaral ay di niya nakalimutan ang kanyang bayan kundi ito mismo ang nakalimot sa knaya nang hindi siya pinaalam ng isang taon sa pagkamatay ng kanyang ama.

KABANATA 4: EREHE AT SUBERSIBO

Isinuwalat ni Tenyente Guevarra ang katotohan sa likod ng pagkamatay ng ama ni Ibarra na siya’y nagdusa sa bilangguan hanggang sa kanyang kamatayan dahil sa mga paratang nina Padre Damaso at mga artilyero kahit na napatunayang wala namang katotohanan.

KABANATA 5: PANAGARAP SA GABING MADILIM

Gulong-gulo ang isipan ni Ibarra sa mapait na katotohanang nalaman niya at di na napanasin ang napakagandnag dilag na hinahangaan ng lahat na si Maria Clara.

KABANATA 6: SI KAPITAN TIAGO

Si Don Santiago “Kapitan Tiago” ay isang Pilipinong napakayaman at may malaking impluwensya sa mga mataasang Kastila at prayle; isa sa kanyanng malapit na kaibigan ay si Don Rafael Crisostomo at sila’y nagsumpaan na ang kanilang mga anak na sina Ibarra (anak ni Don Rafael) at Maria Clara (anak ni Kapt. Tiago), ay mag-iisang dibdib sa tamang panahon.

KABANATA 7: SUYUAN SA BALKONAHE

Nagkita at nagkausap sila Maria Clara at Ibarra sa asotea tungkol sa magagandang nangyari sa kanilang dalawa, ngunit ito’y natapos nang basahin ni Maria ang sulat ni Don Rafael para kay Ibarra at agad tumugon si Ibarra na dahil kay Maria ay nakalimutan niya nang kanyang misyon sa Pilipinas.

KABANATA 8: MGA ALAALA

Habang si Ibarra ay nakasakay sa kalesa, ay unti-unting nawala ang sakit na nadarama at napuno ang isipan ng mga magagandang alaalang nandoon pa siya sa Maynila ngunit sa pagsulyap niya sa Bagumbayan, ay napukaw siya nito sa katotohanang mga dayuhang pumunta dito upang humanap at kumuha ng ginto.

KABANATA 9: MGA SULIRANIN TUNGKOL SA BAYAN

Ikinuwento ni Paring Sibyla sa paring may sakit ang problema sa pagtatalo niya kay Padre Damaso tungkol sa pagpataw ng mataas na buwis sa mga Pilipino dahil sa pagkawalan ng kanilang (pari) ari-arian sa Europa at ang malaking naihambag nila Ibarra at Kapitan Tiago sa pagpapalaki ng kanilang (Kastila) korporasyon at kapitaran.

KABANATA 10: ANG SAN DIEGO

Ang San Diego ay ang bayang tahanan ni Don Rafael, na kung saan ang kanyang lolo na Kastila at ama ay naninirahan doon noon; si Don Rafael ay mabait at mismong nagpaunlad sa mga magsasaka ng San Diego at nagging Kura Indigo ngunit nang siya’y namatay ay si Padre Damaso ang pumalit sa kanya.

KABANATA 11: ANG MGA MAKAPANGYARIHAN

Kahit na sina Don Rafael at Kapitan Tiago ay napakayaman sa San Diego, ay hindi parin sila itinuturing na makapangyarihan at sila’y nililibak ng lahat ngunit iba ito nila Padre Salvi (pumalit kay padre Damaso) at Alperes (puno ng mga guwardya sibil) na binansagang pinakamakapangyarihang tao sa San Diego ngunit sila’y lihim na nakikipagdebate sa isa’t isa dahil sa agawan ng kapangyarihan.

KABANATA 12: TODOS LOS SANTOS

Doon sa sementeryo ng San Diego ay mayroong dalawang lalaki na naghuhukay sa ilalim ng malakas na buhos ng ulan, para sa bangkay na sariwa pang lumalabas ang dugo nito at di mapakali ang isa sa mga lalaki nito kaya natapon niya ang bangkay sa lawa na utos ni Padre Garrote.

KABANATA 13: MGA UNANG BANTA NG UNOS

Nang dumating si Ibarra sa sementeryo ng San Diego, ay agad niyang pinahanap ang puntod ng knayang ama sa lalaking nagbabantay sa sementeryo, ngunit ipinagtapat niya kay Ibarra na tinapon niya ang bangkay sa lawa dahil sa utos ng isang pari at mas mabuti pa daw iyon kaysa malibing sa mga libingan ng mga Instyik; puno ng galit at sakit si Ibarra nang pinagtanong niya si Padre Salvi kung sino ang sanhi nitong kalapastanganan at ang sagot ng pari ay si Padre Garrote o mas kilala bilang Padre Damaso.

Pangamba, Pagdaralita, at mga Paratang

KABANATA 14: BALIW O PILOSOPO?

Si Don Anastacio ay isang napakatalino at may kakaibang pananaw sa buhay kaya tinatawag siyang Pilosopong Tasyo pero ang ilan ay nag-aakalang siya’y baliw dahil sa di karaniwang pag-iisip sa bagay-bagay, kagaya sa pagbulalas sa nararating na unos sa San Diego.

KABANATA 15: ANG MGA SAKRISTAN

Ang mga sakristan na sina Crispin at Basilio ay patuloy na pinagmamalupitan, dahil sa bintang na si Crispin daw ang nagnakaw ng pera ng simbahan kahit wala naming ebidensyang nagpapatunay nito pero walang naniwala sa kanila.

KABANATA 16: SI SISA

Si Sisa ang ina nina Basilio at Crispin na nag-asawa ng sabungerong nagbubuhat ng kamay sa kanya ngunit tinitiis niya ito dahil sa kanyang pag-ibig sa kanyang asawa at sa kanyang mga anak; sa gabing iyon, ay naghanda si Sisa ng masarap na hapunan para nina Basilio at Crispin ngunit hindi parin sila bumabalik galing sa simbahan pero nang makita niya si Basilio na dumudugo ang noo at hindi na kasama si Crispin, ay nakaramdam ng kilabot si Sisa.

KABANATA 17: SI BASILIO

Hindi sinabi sa kanyang ina ang malupit na dinadaanan ng kanyang naiwang kapatid  at sa pagtulog niya’y  napanaginipan ni Basilio si Crispin na walang awing pinagpapaluan hanggang sa mawalan ng malay; hindi sumagot si Basilio nang tanungin siya ni Sisa tungkol sa kanyang napanaginipan sa halip ay sinabihan niya ang kanyang mga balak para sa ikauunlad at ikabubuti ng kanilang pamumuhay nila Sisa, at Crispin.

KABANATA 18: NAGDURUSANG KALULUWA

Maagang pumunta sa kumbento si Sisa upang malaman ang kalagayan ng kanyang anak na si Crispin ngunit natuklasang wala na doon si Crispin at mas lalong sumakit ang kurot sa kanyang puso nang ang mga tao doon ay pinagsasalitaan ng masama si Crispin tungkol sa pagnanakaw na nagmana sa kanyang asawang sabungero.

KABANATA 19: KARANASAN NG ISANG GURO

Ikinuwento ng guro na tinulungan ni Don Rafael, kay Ibarra ang malupit na karanasan niya sa pagtuturo sa paghangad ng pag-unlad ng pagtuturo na walang karahasan ngunit ito’y mahirap makamit dahil sa higpit ng mga Kastila na sundin ang sistemang nakalaan na sa pagtuturo; na dapat ay gumamit ng karahasan upang matuto.

KABANATA 20: PULONG NG BAYAN

Hindi pinagbigyan ng Partidong Conservador ang planong kagustuhan ng Partido Liberal dahil sa akala’y walang saysay at ang plano lamang ng Partidong Conservador ang masusunod para sa paghahanda sa nalalapit na pista ng San Diego.

KABANATA 21:` KUWENTO NG ISANG INA

Nang si Sisa ay nadakip ng mga guwardya at napahiya sa lahat nang siya’y na bilanggo; nung siya’y pinalaya ay masakit na hinarap niya ang katotohanan na hindi parin niya nakikita ang kanyang mga anak at ito’y nagpasimuno sa kanyang pagkabaliw.

KABANATA 22: DILIM AT LIWANAG

Sa nalalapit na pista ng San Diego ay kinagigiliwan ng lahat ang pagdating ni Maria Clara; nang dumalaw si Ibarra sa bahay nila Maria Clara, ay pinakausapan ni Maria na huwag isama si Padre Salvi sa kanilang lakad bukas dahil sa kanyang takot sa mga maligkit nitong tingin sa kanya ngunit hindi ito pinagbigyan ni Ibarr sapagkat a kagandahang-asal at kaugalian ng mga taga- San Diego.

KABANATA 23: PANGINGISDA

Mga grupo ng kadalagahan at binate ang namamangka, kasama sina Maria Clara at Ibarra, nang may buwayang tumambad sa kanila at agad naman itong tinangkang patayin ng piloto ngunit siya’y nahulog sa ilog kung saan ay aatake sana ang buwaya pero iniligtas ni Ibarra ang piloto sa tiyak na kamatayan.

KABANATA 24: SA GUBAT

Sa salu-salo ni Ibarra ay ipinadakip ng guwardya civil si Sisa at nadamay ang kasamahan ni Ibarra na nagpasunod kay Sisa.

Pagkamulat sa Darating  na Kapamahakan

KABANATA 25: SA BAHAY NG PANTAS

Sa kabila ng pangungutya ng ilan na baliw si Pilosopong Tasyo ay pumunta si Ibarra sa kanyang bahay upang humingi ng payo kung ano ang nararapat niyang gawin sa plano niyang pagpapatayo ng paaralan sa San Diego at binigyan siya ng mga payo; isa na dito ang isaalang-alang niya muna bago siya magpatayo dahil ang kanilang bayan ay hinaharian ng kapangyarihan ng Simbahan .  

KABANATA 26: BISPERAS NG KAPISTAHAN

Puno ng kasiyahan ang mga taga-San Diego sa paghahanda ng kanilang nalalapit na pista at abala namang gumagawa ng pundasyon ang mga manggagawang sa ipinapatayong paaralan ni Ibarra.

KABANATA 27: KINAGABIHAN

Labis din ang paghahanda ni Kapitan Tiago para sa nalalapit na pista upang mas mahigitan niya ang lahat na mayayamang pamilya sa San Diego at upang mapasaya sina Maria Clara na paging hinahangaan ng tao at Ibarra na kinikilala ng lahat dahil sa knayang kahusayan at kagitingan.

KABANATA 28: MGA SULAT

Inilathala sa isang malaganap na pahayagan sa Maynila ang tungkol sa pista; mga makapangyarihang taong dumalo, maringal na prusisyon, masasarap na pagkain at iba pa; sa isang sulat ni Maria Clara ay puno ng pag-aalala para kay Ibarra na hindi naadalo sa pagdiriwang dahil sa masamang pakiramdam nito.

KABANATA 29: ARAW NG PISTA

Sa araw ng pista ay punong-puno ang San Diego ng mga taong nakasuot ng knailang pinakamahuhusay na damit at kagaya ng mga nakaraang pista ay sinimulan ng prosesyon nang may batang tumawag kay Padre Salvi na “papa” at napahiya ang pari sa lahat kahit di totoo ang sinasabi ng bata.

KABANATA 30: SA SIMBAHAN

Pumong-puno ang simbahan ng mga taong makikinig ng sermon na P250 ang halaga kasi naniniwala ang mga tao na kahit na mahal ang bayad sa komedya, ang manonood dito ay mahuhulog sa impierno ang kaluluwa pero ang mga nakikinig naman sa sermon ay tuloy-tuloy sa langit.

KABANATA 31: ANG SERMON

Maiging nakinig ang mga tao sa sermon ni Padre Damaso tungkol sa kaluluwa, impyerno, mga ayaw magkumpisal, kasamaan at kamunduhan na nakakuha ng iba’t ibang reaksyon ng mga tao pero dahil sa haba ng sermon ay nakatulugan at nakainippan na ito ng lahat.

KABANATA 32: ANG PANGHUGOS

Sa araw ng seremonya ng panghugos para sa paaralang nais ipatayo ni Ibarra ay sa kalayua’y nagmamanman si Elias, ang pilotong iniligtas ni Ibarra, sa taong may hawak ng lubid na siya mismong gumawa sa panghugos; sa hindi inaasahang pangyayari, naputol ang makinang gagamitin sa panghugos na babagsak kay Ibarra na bumaba sa hukay pero sa halip ay ang gumawa ng nasabing panghugos ang namatay sa aksidente.

KABANATA 33: MALAYANG ISIPAN

Pinuntahan ni Elias si Ibarra sa kanyang tahanan upang magbigay ng babala sa kanya laban sa mga taong ang nais lamang ay mapabagsak si Ibarra at ginagawa niya ito dahil rin sa utang na loob.

KABANATA 34: PANANGHALIAN

Masayang nagsalu-salo sa panghalian ang ilang kilalang tao sa San Diego kabilang na sila Maria Clara at Ibarra ngunit ito’y nagtapos ng si Padre Damaso ay nagsermon ng masama patungkol kay Don Rafael, ang ama ni Ibarra; sinubukang ipinaglaaban ni Ibarra ang kanyang ama pero di parin tumigil sa pananalita ng masama ang pari kaya di na nakayang kontrolin ni Ibarra ang kanyang galit ay sinaktan at muntikang mapatay niya ang pari kundi lamang siya pinatigil ni Maria Clara.

KABANATA 35: REAKSIYON

Kumalat sa San Diego ang nangyari sa pananghalian at umani ng iba’t ibang reaksyon kagaya ng pagkadismayado ng iba dahil dapat ay pinahaba pa ang pasensya ng binate ngunit meron ding sumasang-ayon sa nagawa ni Ibarra dahil walang karapatan ang sinuman na maglapastangan sa amang namayapa; ito naman ay nagdulot na mapait na balita sa mga mahihirap kung makakapag-aral pa baa ng kanilang anak sa paaralang ipinatayo ni Ibarra pagkatapos sa nangyari.

KABANATA 36:` UMANG MGA EPEKTO

Dahil sa ginawa ni Ibarra kay Padre Damaso sa pananghalian ay pinatawan siya ng parusang ekskomulgado at inutusan si Kapt. Tigao ng mga prayle na putulin ang relasyon nina Maria Clara at Ibarra na nagsanhi ng away ng mag-ama na dinamdam ni Maria Clara na maghapong nag-iyak at tinanong ang Diyos kung bakit nangyayari ito sa kanya.

KABANATA 37: ANG KAPITAN-HENERAL

Ang lahat ng mga makapangyarihan at importanteng tao ay nagbigay-galang sa pagdating ng kapitan-heneral sa San Diego; humanga siya sa talino at pagmamalasakit ni Ibarra para sa bayan kaya siya’y tumulong na ipawalang bisa ang kanyang pagka-ekskomulgado, ipinatupad ang kanyang proyekto at para sa mga darating pa.  

KABANATA 38: ANG PRUSISYON

Nagsimula ang prusisyon nang sumapit ang gabi at isa-isang ipinarada ang mga santos at nakisama ang mga tao ng San Diego at sinabayan ng kanta na nagdulot ng kalungkutan at pangamba kay Ibarra ngunit naputol ito nang inalok siya ng kapitan–heneral na makisalo sa pagkain upang usapan ang pagkawala nila Basilio at Crispin.

KABANATA 39: DONYA CONSOLACION

Habang abala ang marami sa pakikipagsaya sa pista, si Donya Consolacion na dumalo lamang ng misa ay nakakulong sa kanyang bahay dahil siya’y ikinahihiya ng kanyang asawang tenyente kaya sa kanyang pag-iisa ay napagdiskitahan niya si Sisa na kanyang pinasayaw, pinakanta, pinagsasalitaan ng masama at hinahataw ng latigo kung hindi siya susunod sa kanyang mga nais.

Ang mga Api at Mapang-Api

KABANATA 40: KARAPATAN AT KAPANGYARIHAN

Sa huling gabi ng pista ay napuno ng tao ang plasa upang manood ng dula na pinamamahala ni Don Filipo; papatapos na ng pagdudula nang dumating si Ibarra at di ito pabor ng mga prayle kaya inutusan si Don Filipo na papaalisin ang suwail na binata ngunit di niya magagawa dahil si Ibarra ay may malaking ambag sa  sa pagdiriwang  at dahil din s autos ng kapitan-heneral pero hindi ito pinakinggan ng mga prayle na nauwi sa malaking kaguluhan.

KABANATA 41: DALAWANG PANAUHIN

May dalawang panauhing dumalaw kay Ibarra pagkatapos ng kaguluhan sa dulaan; isa na si Elias na nagpahayag sa kanya na si Mari Clara ay may sakit at nagtanong kung may ipagbibilin ba siya bagkus siya’y luluwas ng Batangas; at ikalawa, ay si Lucas, ang kapatid ng namatay na manggagawang gumawa sa panghugos, na nangungulit sa kanya na bigyan ang kanyang pamilya ng malaking halaga ng pera kapalit ng pagpapatawad sa kanya para sa namatayang kapatid.

KABANATA 42: ANG MAG-ASAWANG DE ESPEDAÑA

Puno ng kalungkutan ang pamamahay ni Kapt. Tiago habang sila’y naghihintay sa mga doktor na si Dr. Tiburcio de Espedaña, ang asawa ni Donya Victorina, na lulunas kay Maria Clara; sila’y nagkasundong magpakasal upang matugunan ang kanilang sakim na pangangailangan.

KABANATA 43: MGA BALAK

Labis ang iyak at pangamba ni Padre Damaso sa kanyang inaanak na si Maria Clara nang ipinakilala ni Donya Victorina si Alfonso Linares na inaanak ng bayaw ni Padre Damaso; ibinigay ni Linares ang isang liham para sa pari at nakiusap na makakuha ng trabaho at mapapangasawa na ito nama’y tinulungan ni Damaso na pakiusapan si Kapt. Tiago habang si Padre Salvi naman ay nagluluksa sa kalagayan ni Maria Clara  nang dumating si Lucas na nagdrama sa kanyang harapan tungkol sa kanyang galit kay Ibarra na nagbigay lamang ng P500 sa namatayang kapatoid pero nainip lamang nito ang pari at sinagawang pinagtabuyan ni Padre Salvi, walang magawa’y lumisan si Lucas habang may bumubungol sa sarilli.

KABANATA 44: ANG PANGUNGUMPISAL

Napagdesisyunan ng kura na ipangomonyon ang dalaga upang mawala na ang kanyang karamdaman pero sa halip na mawala ay pangungunot at pamimigta sa pawis ng kanyang noo ang naihayag na nangunguhulugan na hindi siya napatawad sa kanyang pangumpisal.     

KABANATA 45: ANG MGA API

Sa gitna ng kagubatan ay nakipagkita si Elias kay Kapt           . Pablo na kasalukuyang nagtatago dahil itinuring siyang rebelde ng pamahalaan ngunit di niya masisisi ang kanyang sarili kung ang nagpasimuno nitong kalupitan, galit at sakit na kanyang nadarama ay galing sa mga kamay ng mga Espanyol; pinag-usapan ni Elias ang kapitan na si Ibarra Crisostomo ay maaring magbigay sa kanila ng susi upang mapuksa ang mga kaaway at siya nama’y umayon at nagsabing maghihintay sila sa tamang oras na pabagsakin ang pamahalaan ng Kastila.

KABANATA 46: ANG SABUNGAN

Naging bahagi na sa pamumuhay ng mga Pilipino ang pagsasabong na isang sugal; nakilahok ang magkapatid na sina Kapt. Bruno at Kapt. Tarsilo at sila’y nakiusap kay Lucas na pautangin sila ng pera pampusta sa sabungan pero sinabihan sila ni Lucas na may kondisyon sa pagpapahiram ng pera dahil pag-aari ito ni Ibarra Crisostomo; nawalan ng gana ang magkapaitd na humingi sa takot na pareho ang kapalaran nila sa kanilang ama na pinatay ng mga guwardya sibil ngunit kalauna’y nakalimutan ito nang mabilag sa kasayahan ng kalalakihan sa pagsasabong at sa huli ay nakipagsundo sila kay Lucas at pinagsabihan silang sasalakayin nila ang kuwartel at simbahan—na kapag matagumpay ang pagsalakay ay may gantimpala galing kay Ibarra Crisostomo; sa ikawalo naman ng gabi sa makalawa ay kailangan magtungo sila sa libingan upang tumanggap ng utos. 

KABANATA 47: ANG DALAWANG SENYORA

Ang paghaharap ng dalawang donya ay bunga ng mababang tingin at mataas na pagpapahalaga sa sarili ni Donya Victorina kay Donya Consolacion kaya pinatulan din ito ni Donya Consolacion; pagbalik ni Donya Victorina sa bahay ni Kapt. Tiago ay binantaan niya si Linares na kapag hindi hinamon ng duwelo ang tenyente ay ibubunyag niya ang lihim nito.

KABANATA 48: ISANG TALINGHAGA

Nakabalik na si Ibarra sa San Diego dala ang balitang pinatawad siya ng arsobispo sa pagiging ekskomulgado kaya madali niyang dinalaw si Maria Clara ngunti tila nabigla at gulong-gulo ang isip nang madatnan niya si Linares sa bahay ni Kapt. Tiago; sa kabilang banda ay nakita niya si Elias na nagtatrabaho para kay Maestro Juan kahit hindi ito kasali sa listahan ng mga manggagawa at agad naming inimbitahan ni Elias si Ibarra na makipagkita sa kanya dahil may mahalaga siyang sasabihin sa kanya.

KABANATA 49: TAGAPAGBALITA NG MGA API

Nang nakipagkita si Ibarra kay Elias ay sinabihan siya nitong may mga taong maghihimagsik at napagtantong magkaiba ang kanilang pananaw sa pagsugpo ng pamahalaan at simbahan; nang malaman ito ni Ibarra ay humiling siya kay Elias na ikuwento ang kanyang buhay upang mas maunawaan niya ang mga hinaing na idinulog sa kanya.

KABANATA 50: ANG KASAYSAYAN NI ELIAS

Inilahad ni Elias kay Ibarra ang masaklap na dinanas ng kanyang angkan—ang kanyang lolo ay pinagbintangang sumunog ng bahay ng mayamang negosyante kahit walang katotohanan ngunit di siya pinakinggan at napilitang mabuhay sa dilim kasama ang kanyang asawa at doon nagsisimula ang mga buhay ng mga ninuno ni Elias na nabuhay ng masaklap, sa hiya, takot at kondena ng mga tao hanggang sa kanilang mapait na kamatayan.

KABANATA 51: ANG MGA PAGBABAGO

Sa bahay ni Kapt. Tiyago ay lihim na balisang-balisa si Linares kung paano niya matutupad ang utos ni Donya Victorina kapalit sa kanyang lihim na labis niya pinagtataguan; nandoon din sina Padre Salvi na nagpahayag sa lahat sa pagkawalang bisa ng ekskomulgado ni Ibarra, Kapt. Tiago at Sinang (kaibigan ni Maria Clara) na masayang tinanggap ang balita, Maria Clara na walang imik at parang puno ng kalungkutan at si Ibarra na gustong makipagsarilinan si Maria Clara dahil sa natuklasang kaalaman na ang babaeng minamahal niya ay nagdaramdam sa kanilang magulong agos ng pag-iibigan.

Mga Pangyayaring Humantong sa Isang Katapusan

KABANATA 52: ANG BARAHA NG PATAY AT ANG MGA ANINO

Sa kadiliman sa sementeryo ay may tatlong lalaking nag-uusap tungkol kay Elias na hindi pa nila nakakausap pero hinala nila’y sasama din ito sa pagsalakay dahil iniligtas ni Crisostomo Ibarraang buhay nito at nag-usap-usap din sila sa kanilang dahilan kung bakit sila sumali nitong grupo; ang isa ay dahil sa pagpapadala ni Ibarra ng gamot para sa kanyang asawa at ang ikalawa ay ipaghigante ang namatay na ama dahil sa kalupitan ng mga Kastila; silang lahat ay sasalakay sa pamahalaan at ang simbahan kasama ang sigaw na, “Viva Don Crisostomo!”

KABANATA 53: IPINAKILALA NG UMAGA ANG MAGANDANG ARAW

Dumalaw si Don Filipo sa bahay ni Pilosopong Tasyo para kamustahin siya at sabihan tungkol sa kanyang pagbtiw sa puwesto sa pamahalaan pero kahit nalulungkot ang pilosopo nitong balitab ay tanggap niya na hindi pa ang tamang oras para kay Don Filipo; ang dalawa’y nag-usap ng masinsinan tungkol sa pakay at kinabukasan ng bayan lalo na si Pilosopong Tasyo na tinanggihan ang alok ni Don Filipo na bigyang lunas ang kanyang karamdaman sa nalalapit niyang kamatayan.

KABANATA 54: ANG SABWATAN

Dali-daling sinabihan ni Padre Salvi ang komandante sa natuklasang sabwatan ng pagsalakay sa kuwartel at simbahan at pinakausapang wag humingi ng tulong sa garrison upang maunton ang may sanhi pero hindi ito nakalampas kay Elias at agad niyang pinag-alam ito kay Ibarra na madidiin siya sa bintang na walang kasalanan at nagmungkahing sunugin niya ang mga papeles na magkokonektado sa kanya sa bintang; habang abala sa pagkuha ng mga papeles ay may nakitang liham si Elias.

KABANATA 55: ANG KAPAMAHAKANG BUNGA NG PAGSASABWATAN

Natuklasang ni Elias na ang lolo ni Ibarra ang may pakana sa pagbintang at pagpatay sa kaluluwa ng knayang lolo—galit sana at dapat na kanyang maramdaman ngunit napagtanto niyang wala siyang makukuha sa paghihiganti at hindi magkapareho ang lolo ni Ibarra at si Ibarra dahil si Ibarra ay isang mabuti at totoong kaibigan; nang dinala ni Elias ang mga importanteng bagay para kay Ibarra ay papalapit na ang mga guwardya kaya sadyang sinunog niya ang bahay ngunit sa huli ay hinuli parin si Ibarra sa paratang siya’y lider ng himagsikan.

KABANATA 56: ANG MGA SABI-SABI

Kinabukasan ay takot ang namayani sa bayan nang matuklasan ang isang bangjay na inakalang nagbigti pero sa mga mata ni Elias ay alam niyang sadyang pinatay ang biktima na si Lucas.

KABANATA 57: SILANG MGA NALUPIG

Labis na pagpapahirap ang sinapit ni Tarsilo na isang rebeldeng nahuli ng mga Kastila at pilit siyang pinaaamin na si Don Crisostomo ang may pakana ng himagsikan kahit na wala siyang kaalam kung sino ito pero di siya pinakinggan at mas pinagmamalupitan hanggang sa siya’y namatay sa karumal-dumal na paraan.

KABANATA 58: SIYA NA DAPAT SISIHIN

Agad kumalat sa bayan ang balitang ililipat ng kulungan ang mga bilanggo kaya ang mga kamag-anak nito ay idiniin ang kanilang galit at sisi kay Ibarra na kanilang pinagsisigawan at pinagbabatuhan dahil sa bintang na siya ang nagpasimuno sa paglusob na nagpahamak sa mga bilanggo; puno ng kalungkutan ang puso ni Ibarra bagkus ni tao ang sumubok na ipagtanggol siya pagkatapos ng lahat na mabubuting naiambag niya sa bayang kanyang minahal.

KABANATA 59: PAGKAMAKABAYAN AT KAPAKANANG PANSARILI

Kumalat ang balita sa buong Maynila tungkol sa pagsuwail ni Ibarra sa pamahalaan at simbahan; agad na nangamba ang mga taong may koneksyon o kakilala kay Ibarra sa takot na pagdudahan siya pamahalaan sa pagsanib puwersa kaya isa na dito ay nagbigay ng mamahaling regalo sa nakatataas upang ang sarili niya’y mailigtas pero hindi ito nakalampas sa pagdududa ng pamahalaan at siya’y nadakip; sa kabilang banda ay habang nagmuni-muni si Ibarra sa kanyang mapait na karanasan ay lihim na pinalaya siya ni Elias at sila’y tumakas papunta sa bahay ni Maria Clara.

KABANATA 60: ANG KASAL NI MARIA CLARA

Nagbunyi sa bahay ni Kapt. Tiago ang mga tao para sa nalalapit na kasalan nila Linares at Maria Clara at kalauna’y umalis ang dalaga patungo sa balkonahe sinasabing walang katotohanang ang mga bintang sa kanyang minamahal; naputol ito nang siya’y tawagin ni Ibarra at agad na ipinagtapat niya ang kanyang kasal kay Linares at ang natuklasan niyang totoong ama na si Padre Damaso na gumahasa sa kanyang ina; gustong magtanan si Maria kasama si Ibarra ngunit di pumayag ang binata dahil sa kapamahakang dala niya at sinabihan niya si Maria na napatawad na siya sa kanyang pagputol ng kanilang pangako dahil si Ibarra mismo ay lalayo na sa kanya, sa kanyang minamahal na Maria Clara.

KABANATA 61: TUGISAN SA LAWA

Pagkatapos sa mapait na paghihiwalay nila Maria Clara at Ibarra ay agad tumungo sa bangka sina Elias at Ibarra patungo sa porte kung saan idadala doon ni Elias si Ibarra upang makaligtas laban sa mga kaaway at para makapagsimula ng bagong buhay na matiwasay sa ibang bansa na di siya kasama bagkus di na kabisado ang pamamaraan sa ibang bansa; hindi pumayag ang binate at nagsabing may paghihiganti pa siyang gagawin ngunit pinagsabihan siya ni Elias na wala siyang mapapala sa paghihiganti at hindi dahas ang ginagamit sa pag-angkin ng kapayapaan sa bayan; naputol ang kanilang pag-uusap nang natuntunan sila ng mga sundalo at agad na sinabihan ni Elias si Ibarra na magpalit sila ng kanilng mga damit at magtago siya sa mga dahon na nasa bangka—mabilis na ang pangyayari at lumangoy patungo sa lupa si Elias upang mapalayo ang mga sundalo sa bangkang sinasakyan ni Ibarra at sa kasamaang palad ay nabaril si Elias ngunit siya’y nakatakas, nagtatago sa kagubatang at duguan.

KABANATA 62: NAGPALIWANANG SI PADRE DAMASO

Nasa printa ng pahayagan ang balitang patay na si Don Crisostomo ang kanyang mahal, nagdulot ng malaking pagkasawi sa nadudurog na puso ni Maria Clara; nang siya’y tanungin ni Padre Damaso sa dahilan ng kanyang kalungkutan ay galit na sinabihan siya ni Maria kung tunay ba niyang ama si Padre Damaso na nanggahasa sa kanyang ina at agad na nagmaka-awang nanghingi ng tawad siya sa harap ni Maria; sinisi ni Maria si Padre Damaso sa lahat na kahirapang dinanas niya at ni Ibarra—napagdesisyunan ng dalaga na mas pipiliin niyang maging madre kaysa magpakasal sa taong di niya mahal; kahit na sakit sa puso para kay Padre Damaso ang desisyon ng dalaga ay wala siyang magawa kundi pumayag sa kanyang kagustuhan.

KABANATA 63: NOCHE BUENA

Buhay at ligtas si Basilio dahil sa isang pamilyang tumulong sa kanya at siya’y nagpaalam upang hanapin ang kanyang ina ngunit pagdating niya sa bayan ay nalaman niyang baliw na ang kanyang ina at nang Makita niya ito ay agad niyang kinausap pero agad na tumakbo papalayo patungo sa kagubatan ang kanyang ina kaya hiabol ito; sa paghahabol nito sa kanya ay di sanasadyang nauntok ang ulo ni Basilio na sanhi sa pagdurugo ng noo niya; nang Makita ito ng knayang ina ay huli na nang naalala niya ang kanyang mahal na anak at siya’y yumao; sa paggising ni Basilio ay natagpuan niya an gang kanyang inang nagkahandusa’y na wala nang buhay—nang may dumating na lalaking duguang nasa bingit na ng kamatayn at sinabihan syang sunugin ang kanilang mga bangkang at ikuha ang kahong nakabaon sa lupa na kung saan ay makaktulong sa kanyang kinabukasan.

KABANATA 64: ANG KATAPUSAN NG NOLI ME TANGERE

Sa huli ay maraming sumawimpalad; si Padre Damaso ay natagpuang patay dahil sa sakit na puso, si Kapt. Tiago na wala nang tiwala sa simbahan at nalulong na sa pagsusugal at paghithit ng opium at panghuli, si Maria Clara na yumao ngunit walang makompirmang rason sa kanyang pagkamatay na pinagtataguan sa loob ng monasteryo.

̴̴̴Wakas ̴

“Ang nobelang walang kamatayan”